เอตฺตกญฺหิ ฐานํ คโต เอกพีชี นาม โหติ, เอตฺตกํ โกลํโกโล, เอตฺตกํ สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ ภควตา เอเตสํ นามํ คหิตํฯ นิยมโต ปน อยํ เอกพีชี, อยํ โกลํโกโล, อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ นตฺถิฯ โก ปน เนสํ เอตํ ปเภทํ นิยเมตีติ? เกจิ ตาว เถรา ‘‘ปุพฺพเหตุ นิยเมตี’’ติ วทนฺติ, เกจิ ปฐมมคฺโค, เกจิ อุปริ ตโย มคฺคา, เกจิ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนาติฯ

ตตฺถ ‘‘ปุพฺพเหตุ นิยเมตี’’ติ วาเท ปฐมมคฺคสฺส อุปนิสฺสโย กโต นาม โหติ, ‘‘อุปริ ตโย มคฺคา นิรุปนิสฺสยา อุปฺปนฺนา’’ติ วจนํ อาปชฺชติฯ ‘‘ปฐมมคฺโค นิยเมหี’’ติ วาเท อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ นิรตฺถกตา อาปชฺชติฯ ‘‘อุปริ ตโย มคฺคา นิยเมนฺตี’’ติ วาเท ปฐมมคฺเค อนุปฺปนฺเนเยว อุปริ ตโย มคฺคา อุปฺปนฺนาติ อาปชฺชตีติฯ ‘‘ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา นิยเมตี’’ติ วาโท ปน ยุชฺชติฯ สเจ หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา พลวตี โหติ, เอกพีชี นาม โหติ, ตโต มนฺทตราย โกลํโกโล, ตโต มนฺทตราย สตฺตกฺขตฺตุปรโมติฯ

เอกจฺโจ หิ โสตาปนฺโน วฏฺฏชฺฌาสโย โหติ วฏฺฏาภิรโต, ปุนปฺปุนํ วฏฺฏสฺมิํเยว จรติ สนฺทิสฺสติฯ อนาถปิณฺฑิโก เสฏฺฐิ, วิสาขา อุปาสิกา, จูฬรถมหารถา เทวปุตฺตา, อเนกวณฺโณ เทวปุตฺโต, สกฺโก เทวราชา, นาคทตฺโต เทวปุตฺโตติ อิเม หิ เอตฺตกา ชนา วฏฺฏชฺฌาสยา วฏฺฏาภิรตา อาทิโต ปฏฺฐาย ฉ เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺเฐ ฐตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, อิเม อิธ น คหิตาฯ น เกวลญฺจิเมว, โยปิ มนุสฺเสสุเยว สตฺตกฺขตฺตุํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โยปิ เทวโลเก นิพฺพตฺโต เทเวสุเยว สตฺตกฺขตฺตุํ อปราปรํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อิเมปิ อิธ น คหิตา, กาเลน เทเว, กาเลน มนุสฺเส สํสริตฺวา ปน อรหตฺตํ ปาปุณนฺโตว อิธ คหิโต, ตสฺมา ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรโม’’ติ อิทํ อิธฏฺฐกโวกิณฺณภวูปปตฺติกสุกฺขวิปสฺสกสฺส นามํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา’’ติ (ปุ. ป. 34) วจนโต ปญฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโตฯ

เอกจฺโจ หิ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา อิเธว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพายติ , เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายติฯ อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตาฯ โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก ยาวตายุกํ วสิตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติ, อยํ เอโกว อิธ คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ตสฺส ปเภทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตีสุ ปน วิโมกฺเขสู’’ติอาทิมาหฯ อิมสฺส ปน สกทาคามิโน เอกพีชินา สทฺธิํ กิํ นานากรณนฺติ? เอกพีชิสฺส เอกาว ปฏิสนฺธิ, สกทาคามิสฺส ทฺเว ปฏิสนฺธิโย, อิทํ เตสํ นานากรณํฯ สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุตฺตขีณาสโว ปฏิปทาวเสน จตุพฺพิโธ โหติ, ตถา อนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺเขหีติ เอวํ ทฺวาทส อรหนฺตา โหนฺตีติ อาห ‘‘ยถา ปน สกทาคามิโน, ตเถว อรหนฺโต ทฺวาทส เวทิตพฺพา’’ติฯ อฏฺฐมนวมทสมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ทุติยสิกฺขาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. สงฺกวาสุตฺตวณฺณนา

[92] เอกาทสเม วิหารปฏิพทฺธนวกมฺมาทิภารํ หรติ ปวตฺเตตีติ ภารหาโรฯ เตเนวาห ‘‘นเว อาวาเส สมุฏฺฐาเปติ, ปุราเณ ปฏิชคฺคตี’’ติฯ สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา, ปชฺชิตพฺพโต, ปชฺชนฺติ เอเตหีติ วา ปทานิ, สิกฺขาเยว ปทานิ สิกฺขาปทานีติ อาห ‘‘สิกฺขาสงฺขาเตหิ ปเทหี’’ติฯ ทสฺเสตีติ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสติ, หตฺถามลกํ วิย ปากเฏ วิภูเต กตฺวา วิภาเวติฯ คณฺหาเปตีติ เต ธมฺเม มนสา อนุปกฺขิเต ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺเธ กาเรนฺโต อุคฺคณฺหาเปติฯ สมุสฺสาเหตีติ สมาธิมฺหิ อุสฺสาหํ ชเนติฯ ปฏิลทฺธคุเณหีติ ตาย เทสนาย ตนฺนิสฺสยปจฺจตฺตปุริสกาเรน จ เตสํ ปฏิวิทฺธคุเณหิฯ โวทาเปตีติ เตสํ จิตฺตสนฺตานํ อสฺสทฺธิยาทิกิเลสมลาปคมเนน ปภสฺสรํ กโรติฯ สณฺหํ สณฺหํ กเถตีติ อติวิย สุขุมํ กตฺวา กเถติฯ

อจฺจยนํ สาธุมริยาทํ มทฺทิตฺวา วีติกฺกมนํ อจฺจโยติ อาห ‘‘อปราโธ’’ติฯ อจฺเจติ อติกฺกมติ เอเตนาติ วา อจฺจโย, วีติกฺกมสฺส ปวตฺตนโก อกุสลธมฺโมฯ โส เอว อปรชฺฌติ เอเตนาติ อปราโธฯ โส หิ อปรชฺฌนฺตํ ปุริสํ อธิภวิตฺวา ปวตฺตติฯ

เตนาห ‘‘อติกฺกมฺม อธิภวิตฺวา ปวตฺโต’’ติฯ ปฏิคฺคณฺหาตูติ อธิวาสนวเสน สมฺปฏิจฺฉตูติ อตฺโถติ อาห ‘‘ขมตู’’ติฯ สเทวเกน โลเกน นิสฺสรณนฺติ อรณียโต อริโย, ตถาคโตติ อาห ‘‘อริยสฺส วินเยติ พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน’’ติฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กโรนฺโตติ กามํ ‘‘วุทฺธิ เหสา’’ติ ธมฺมาธิฏฺฐานวเสน วากฺยํ อารทฺธํ, ตถาปิ เทสนํ ปน ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กโรนฺโต ‘‘สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ อาหาติ โยชนาฯ

สงฺกวาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สมณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(10) 5. โลณกปลฺลวคฺโค

1. อจฺจายิกสุตฺตวณฺณนา

[93] ปญฺจมสฺส ปฐเม อติปาติกานีติ สีฆํ ปวตฺเตตพฺพานิฯ กรณียานีติ เอตฺถ อวสฺสเก อนียสทฺโท ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘อวสฺสกิจฺจานี’’ติฯ นิกฺขนฺตเสตงฺกุรานีติ พีชโต นิกฺขนฺตเสตงฺกุรานิฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

อจฺจายิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปวิเวกสุตฺตวณฺณนา

[94] ทุติเย สาเณหิ วาเกหิ นิพฺพตฺติตานิ สาณานิฯ มิสฺสสาณานิ มสาณานิ น ภงฺคานิฯ เอรกติณาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อกฺกมกจิกทลิวากาทีนํ สงฺคโหฯ เอรกาทีหิ กตานิ หิ ฉวานิ ลามกานิ ทุสฺสานีติ ‘‘ฉวทุสฺสานี’’ติ วตฺตพฺพตํ ลภนฺติฯ กุณฺฑกนฺติ ตนุตรํ ตณฺฑุลปฺปกรณํฯ ปญฺจ ทุสฺสีลฺยานีติ ปาณาติปาตาทีนิ ปญฺจฯ จตฺตาโร อาสวาติ กามาสวาทโย จตฺตาโร อาสวาฯ สีลคฺคปฺปตฺโตติ สีเลน, สีลสฺส วา อคฺคปฺปตฺโตฯ

ปวิเวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สรทสุตฺตวณฺณนา

[95] ตติเย วิทฺเธติ ทูรีภูเตฯ ทูรภาโว จ อากาสสฺส วลาหกวิคเมน โหตีติ อาห ‘‘วลาหกวิคเมน ทูรีภูเต’’ติฯ เตเนว หิ ‘‘วิทฺเธ วิคตวลาหเก’’ติ วุตฺตํฯ นภํ อพฺภุสฺสกฺกมาโนติ อากาสํ อภิลงฺฆนฺโตฯ อิมินา ตรุณสูริยภาโว ทสฺสิโตฯ นาติทูโรทิเต หิ อาทิจฺเจ ตรุณสูริยสมญฺญาฯ ทุวิธเมวสฺส สํโยชนํ นตฺถีติ โอรมฺภาคิยอุทฺธมฺภาคิยวเสน ทุวิธมฺปิ สํโยชนํ อสฺส ปฐมชฺฌานลาภิโน อริยสาวกสฺส นตฺถิฯ กสฺมา ปนสฺส อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนมฺปิ นตฺถีติ วุตฺตํฯ โอรมฺภาคิยสํโยชนานเมว เหตฺถ ปหานํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิตรมฺปี’’ติอาทิ, อิตรํ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนํ ปุน อิมํ โลกํ ปฏิสนฺธิวเสน อาเนตุํ อสมตฺถตาย นตฺถีติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ฌานลาภิโน หิ สพฺเพปิ อริยา พฺรหฺมโลกูปปนฺนา เหฏฺฐา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุทฺธํ อุทฺธํ อุปฺปชฺชนฺตาปิ เวหปฺผลํ อกนิฏฺฐํ ภวคฺคญฺจ ปตฺวา น ปุนญฺญตฺถ ชายนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนฺติฯ เตเนวาห ‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต ฌานานาคามี นาม กถิโต’’ติฯ ฌานวเสน หิ เหฏฺฐา น อาคจฺฉตีติ ฌานานาคามีฯ

สรทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปริสาสุตฺตวณฺณนา

[96] จตุตฺเถ ปจฺจยพาหุลฺลิกาติ จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนาฯ อวีตตณฺหตาย หิ ตํ ตํ ปริกฺขารชาตํ พหุํ ลนฺติ อาทิยนฺตีติ พหุลา, เต เอว พาหุลิกา ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (ม. นิ. 1.246; อ. นิ. 8.11; ปารา. 8)ฯ เต ปจฺจยพาหุลฺลาย ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหนฺตีติ จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนา นาม โหนฺติฯ สิกฺขาย อคารวภาวโต สิถิลํ อคาฬฺหํ คณฺหนฺตีติ สาถลิกาฯ สิถิลนฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทโสฯ สิถิลสทฺเทน สมานตฺถสฺส สถลสทฺทสฺส วเสน สาถลิกาติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ อวคมนฏฺเฐนาติ อโธคมนฏฺเฐน, โอรมฺภาคิยภาเวนาติ อตฺโถฯ นิกฺขิตฺตธุราติ โอโรปิตธุรา อุชฺชิตุสฺสาหาฯ อุปธิวิเวโก นิพฺพานํฯ ทุวิธมฺปิ วีริยนฺติ กายิกํ เจตสิกญฺจ วีริยํฯ

ภณฺฑนํ ชาตํ เอเตสนฺติ ภณฺฑนชาตาฯ วิเสสนสฺส ปรนิปาตวเสน เจตํ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาตวเสเนว อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชาตภณฺฑนา’’ติ อาหฯ กลโห ชาโต เอเตสนฺติ กลหชาตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กลหสฺส ปุพฺพภาโคติ กลหสฺส เหตุภูตา ปฏิภาคา ตํสทิสี จ อนิฏฺฐกิริยาฯ หตฺถปรามาสาทิวเสนาติ กุชฺฌิตฺวา อญฺญมญฺญสฺส หตฺเถ คเหตฺวา ปลปนอจฺฉินฺทนาทิวเสนฯ ‘‘อยํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม’’ติอาทินา วิรุทฺธวาทภูตํ วิวาทํ อาปนฺนาติ วิวาทปนฺนาฯ เตนาห ‘‘วิรุทฺธวาทํ อาปนฺนา’’ติฯ มุขสนฺนิสฺสิตตาย วาจา อิธ ‘‘มุข’’นฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ผรุสา วาจา มุขสตฺติโย’’ติฯ

สติปิ อุภเยสํ กลาปานํ ปรมตฺถโต เภเท ปจุรชเนหิ ปน ทุวิญฺเญยฺยนานตฺตํ ขีโรทกสมฺโมทิตํ อจฺจนฺตเมตํ สํสฏฺฐํ วิย หุตฺวา ติฏฺฐตีติ อาห ‘‘ขีโรทกํ วิย ภูตา’’ติฯ ยถา ขีรญฺจ อุทกญฺจ อญฺญมญฺญํ สํสนฺทติ, วิสุํ น โหติ, เอกตฺตํ วิย อุเปติ, เอวํ สามคฺคิวเสน เอกตฺตูปคตจิตฺตุปฺปาทาติ อตฺโถฯ เมตฺตจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา โอโลกนํ จกฺขูนิ วิย จกฺขูนิ นามาติ อาห ‘‘อุปสนฺเตหิ เมตฺตจกฺขูหี’’ติฯ ปิยภาวทีปกานิ หิ จกฺขูนิ ปิยจกฺขูนิฯ ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตีติ ปโมทปจฺจยพลวปีติมาหฯ ปญฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชตีติ ขุทฺทิกาทิเภเทน ปญฺจปฺปการา ปีติ อุปฺปชฺชติฯ ปีติมนสฺสาติ ตาย ปีติยา ปีณิตมนสฺส, ปสฺสทฺธิอาวเหหิ อุฬาเรหิ ปีติเวเคหิ ตินฺตจิตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ วิคตทรโถติ กิเลสปริฬาหานํ ทูรีภาเวน วูปสนฺตทรโถฯ

เกน อุทเกน ทาริโต ปพฺพตปฺปเทโสติ กตฺวา อาห ‘‘กนฺทโร นามา’’ติอาทิฯ อุทกสฺส ยถานินฺนํ ปวตฺติยา นทินิพฺพตฺตนภาเวน ‘‘นทิกุญฺโช’’ติปิ วุจฺจติฯ สาวฏฺฏา นทิโย ปทราฯ อฏฺฐ มาเสติ เหมนฺตคิมฺหอุตุวเสน อฏฺฐ มาเสฯ ขุทฺทกา อุทกวาหินิโย สาขา วิยาติ สาขาฯ ขุทฺทกโสพฺภา กุสุพฺภา โอการสฺส อุการํ กตฺวาฯ

ยตฺถ อุปริ อุนฺนตปฺปเทสโต อุทกํ อาคนฺตฺวา ติฏฺฐติ เจว สนฺทติ จ, เต กุสุพฺภา ขุทฺทกอาวาฏาฯ ขุทฺทกนทิโยติ ปพฺพตปาทาทิโต นิกฺขนฺตา ขุทฺทกา นทิโยฯ

ปริสาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-7. ปฐมอาชานียสุตฺตาทิวณฺณนา

[97-99] ปญฺจเม อนุจฺฉวิโกติ รญฺโญ ปริภุญฺชนโยคฺโคฯ หตฺถปาทาทิองฺคสมตายาติ หตฺถปาทาทิอวยวสมตาย, รญฺโญ วา เสนาย องฺคภูตตฺตา รญฺโญ องฺคนฺติ วุจฺจติฯ อาเนตฺวา หุนิตพฺพนฺติ อาหุนํ, อาหุตีติ อตฺถโต เอกนฺติ อาห ‘‘อาหุติสงฺขาตํ ปิณฺฑปาต’’นฺติฯ ทูรโตปิ อาเนตฺวา สีลวนฺเตสุ ทาตพฺพสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปิณฺฑปาตนฺติ จ นิทสฺสนมตฺตํฯ อาเนตฺวา หุนิตพฺพานญฺหิ จีวราทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานเมตํ อธิวจนํ อาหุนนฺติฯ ตํ อรหตีติ อาหุเนยฺโยฯ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ ตสฺส มหปฺผลภาวกรณโต ปฏิคฺคณฺหิตุํ อนุจฺฉวิโกฯ

ปาหุนกภตฺตสฺสาติ ทิสวิทิสโต อาคตานํ ปิยมนาปานํ ญาติมิตฺตานํ อตฺถาย สกฺกาเร ปฏิยตฺตสฺส อาคนฺตุกภตฺตสฺสฯ ตญฺหิ ฐเปตฺวา เต ตถารูเป ปาหุนเก สงฺฆสฺเสว ทาตุํ ยุตฺตํ, สงฺโฆว ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตฯ สงฺฆสทิโส หิ ปาหุนโก นตฺถิฯ ตถา เหส เอกสฺมิํ พุทฺธนฺตเร วีติวตฺเต ทิสฺสติ, กทาจิ อสงฺเขฺยยฺเยปิ กปฺเป วีติวตฺเตฯ อพฺโพกิณฺณญฺจ ปิยมนาปตาทิกเรหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโตฯ เอวํ ปาหุนมสฺส ทาตุํ ยุตฺตํ, ปาหุนญฺจ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ ปาหุเนยฺโยฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย ‘‘ญาติมิตฺตา วิปฺปวุฏฺฐา น จิรสฺเสว สมาคจฺฉนฺติ, อนวฏฺฐิตา จ เตสุ ปิยมนาปตา, น เอวมริยสงฺโฆ, ตสฺมา สงฺโฆว ปาหุเนยฺโย’’ติฯ

ทกฺขนฺติ เอตาย สตฺตา ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ วฑฺฒนฺตีติ ทกฺขิณา, ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทานํฯ ตํ ทกฺขิณํ อรหติ, ทกฺขิณาย วา หิโต ยสฺมา มหปฺผลกรณตาย วิโสเธตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ

ปุญฺญตฺถิเกหิ อญฺชลิ กรณีโย เอตฺถาติ อญฺชลิกรณีโยฯ